Savaş EKİCİ*
 

    Bilindiği gibi kültür; bir milletin hayatta kalmasında ve varlığını sürdürmesinde iskelet görevi gören en önemli unsurlardandır. Bu nedenle kültürün aktarımı, yaşaması, yaşatılması ve yeni terkipler alarak süreklilik kazanması milletin ayakta kalması bakımından mutlak gereklidir. Bunun ile birlikte bir topluluğu veya milleti anlamada, tanımada ve tanımlamada kültürü oluşturan unsurlar oldukça önemlidir. Kültürümüzün özellikle bazı medya kanalları tarafından reyting denilen endişeler uğruna hoyratça baltalandığı, aşağılandığı ve yok edilmeye çalışıldığı günümüzde; kendi kültürel değerlerimize sahip çıkma adına alanımızla ilgili unutulmaya yüz tutmuş olan bazı kültürel değerlerimizi araştırarak bugünkü nesle tanıtmayı kendimize bir vazife biliyoruz.

Bunlardan birisi de; Gaziantep’in özellikle barak aşiretinin yerleşim yerleri başta olmak üzere, daha çok kırsal kesimdeki müzik icrasında kullanılan fakat günümüzde artık unutulmaya başlayan, zambır adı ile bilinen halk çalgısıdır. Zambır, birbirine yan yana eklenmiş veya yapıştırılmış iki adet sipsiden ibarettir. Yörede kartal kanadı adı ile de bilinen bu çalgı konusunda daha geniş ve detaylı bilgi edinebilmek için Gaziantepli mahalli sanatçı Tevfik Karalar ve Reşit Bulut’dan derleme çalışmaları yaptık. Yaptığımız derleme çalışmaları sırasında Tevfik Karalar zambır ile Reşit Bulut ise davulu ile yörede yaygın olarak bilinen Şefteli Gezinmesi (Şefteliyi Şitil Ettim adı ile bilinen uzun havanın ayak bölümü), Halebi, Berde, Maney, Şirvani, Galata, Koseri, Delal, Valde, Atebe(U.H) gibi ezgileri bize icra ettiler. Yörede daha çok abdal veya aşiret adı ile bilinen mahalli sanatçılarımız; bu ezgileri ve çalgıları çalmayı dedelerinden ve babalarından öğrendiklerini, sülalelerindeki insanların hemen hemen hepsinin eskiden beri çalgı ile uğraştıklarını veya çaldıklarını, bu geleneğin babadan oğula aktarılarak günümüze kadar geldiğini bize anlatmışlardır. Gaziantep-barak bölgesinde daha önceki yıllarda yaptığımız derleme çalışmaları sırasında da; her aşiretin kendi bünyesinde abdalların bulunduğunu ve bu abdalların başka aşiretlerin düğünlerine gitmediklerine yönelik tespitlerimiz de bulunmuştu.1 Kültür Bakanlığı, HAGEM tarafından 1991 yılında düzenlenen Kırıkkale ili alan araştırmaları sırasında; halk müziği konusunda yaptığımız derleme çalışmaları sırasında da özellikle Keskin ilçesinde ve Elmalı köyünde ki abdallarda da bu tespitlerimiz bulunmaktadır.

Zambır’ı gerek icra biçimi gerekse şekil itibarı ile ikiye ayırarak incelemek mümkündür.

1.Her iki boruda da ses perdeleri olan zambır. (Fotoğraf No:3)

2.Dem sesli zambır. (Fotoğraf No:2)

Birinci tür çalgıda boruların her ikisinde de birbirine paralel altı çift perde bulunmaktadır. Fakat kavalların birinin alt bölümüne doğru yan tarafında bu ses perdelerine ilave olarak iki adet cin deliği veya cin perdesi bulunmaktadır. Kaynak kişilerimiz bu türün Gaziantep’te kullanılmakla birlikte, daha çok Arap müziğinde kullanıldığını ifade etmişlerdir.

İkinci tür çalgıda ise; kavallardan birinde ses perdesi bulunurken, diğeri boru biçiminde ve perdesizdir. Ses perdeleri olan kavalın üstünde altı, arkada ise diğer nefesli çalgıların aksine ses perdesi yoktur. Fakat dem sesi veren boru biçimindeki kavalın alt bölümüne doğru yan tarafında iki adet cin deliği veya cin perdesi bulunmaktadır. Dem sesli bu ikinci tür zambır, Gaziantep’te daha çok kullanılmaktadır. Her iki türdeki bu zambırda bulunan cin deliği veya perdesi icra sırasında çok fazla işlevsel olmamakla birlikte, bu perdelerin olmadığı zambırı kaynak kişimiz; “tat vermiyor, sesi bozuk, ötekiler gibi sesi çıkmıyor veya sesi ayarsız” diyerek çalmayı tercih etmemiştir.

Zambırı büyüklüklerine göre de sınıflandırmak da mümkündür.

1.Cura Zambır (Klavye ve Nezik bölümü ile birlikte: 24-27cm arası)

2.Orta Kaba Zambır.( Klavye ve Nezik bölümü ile birlikte: 28-30cm arası)

Zambır’ın ses genişliği altı ses civarındadır. Ses perdelerinin olduğu klavye bölümü eskiden daha çok kartalın kanat kemiğinden ve leyleğin bacak kemiğinden yapılmakta iken, daha sonraları kamıştan, günümüze yakın dönemlerde ise metal ve plastik maddelerden de yapılmaya başlamıştır.(Fotoğraf No:3) Fakat kartal kanadından yapılan zambır günümüzde daha makbul sayılmaktadır.

Zambır; klavye, nezik ve kamış olmak üzere üç bölümden meydana gelmektedir. Klavye bölümünün üst tarafında “Nezik” adı verilen bölüm bulunmaktadır. Nezik bölümüne ise; 6 cm uzunluğunda, kamıştan yapıldığı için “Kamış” denilen ve icra sırasında ağız içinde olan sesin oluştuğu bir bölüm takılmaktadır.(Fotoğraf No:1) Kamışın üzerinde seslerin titreşerek oluşumunu sağlayan ve yarılarak oluşturulan 3 cm uzunluğunda ve 1-2 mm kalınlığında kıskaç şeklinde dil de diyebileceğimiz2 bir bölüm bulunmaktadır. Bu bölüm üzerindeki çatlak arasına seslerin daha rahat titreşimini sağlamak için saç teli veya saç kılı takılmaktadır. Zambırdaki en önemli işlevi bu saç kılı görmektedir. Çünkü kılın yerine ip veya tel gibi herhangi başka bir madde takıldığı zaman kamıştan ses çıkmamaktadır. Bundan başka bu kıl kıskaç üzerinde ileri veya geri götürülerek hem çift olan kamışların kendi arasındaki akordu sağlamakta hem de çalgının genelde sesini az da olsa pes veya tizleştirebilmektedir.

Zambır; Antakya’da özellikle Yayladağı civarında argun, argın veya gargın3 adı ile bilinirken; Tunceli, Van, İskenderun’un Bela Yaylası, Toros oymakları, Ürgüp, Ankara ve Safranbolu taraflarında çifte kaval adı ile eskiden kullanıldığı yapılan tespitler arasındadır.4 Ezo Gelin türküsünde ise;

“Bir durna kaldırdım Uruş gölünden
Tisavet suyuna battı mı dersin
Bir gümanım kaldı Zambur köyüne
Telinde Şibibe seni attı mı dersin”5

Şeklinde geçmektedir. Bu türküde görüldüğü gibi zambır; aynı zamanda Gaziantep’in Öğuzeli ilçesine bağlı bir Türkmen köyünün de adıdır.6 Zambır Gaziantep barak bölgesinde; öfke7, sinir, sinirlenmek ve böbürlenmek anlamlarında da kullanılmaktadır. Kaynaklarda ise zambır şu şekillerde açıklanmıştır;

1. Rumeli çobanları tarafından icad edildi. Çifte kamış düdüktür. Sâzendegân-ı Dilli Düdük, kamıştan yan yana iki düdüktür.8

2. Arapça arı demektir.9

3. Zamr; Ortaçağ Türk musikisinde bir nefesli saz ki Safiyyûddîn’in ünlü talebesi Hasan Zamrî bu aleti çalıyordu.10

Sesinin arının sesine benzemesinden dolayı zambır denildiği düşüncesinde olduğumuz bu çalgı; Suriye’nin özellikle Halep ve Düden11 gibi Türkiye sınırına yakın olan bölgelerinde de kullanıldığı edindiğimiz bilgiler arasındadır. Bilindiği gibi bir milletin siyasi sınırları ile kültür sınırları aynı değildir. Bu nedenle birbirine sınır olan akrabalık ilişkilerinin ve dolayısı ile iletişimin günümüzde de oldukça yoğun olduğu bu bölgeler arasında bunun gibi ortak kültür unsurlarına rastlamak oldukça doğaldır. Fakat bu çalgı acaba Suriye’nin ne kadarlık bir bölümünde nasıl ve ne şekilde kullanılıyor? buralarda derleme ve tespit çalışmaları yapamadığımızdan dolayı çok net bir bilgiye sahip değiliz. Fakat bildiğimiz, bu çalgının gerek Gaziantep ve Hatay bölgesinde gerek Anadolu’nun başka bölgelerinde ve gerekse Türk dünyasında12, yan yana getirilerek çalınan iki düdük veya kavalların eskiden beri kullanıldığı; bu çalgının yapısından ve icra biçiminden kaynaklanan ton ve tınıların Türk halk çalgılarının yapısında olduğudur. Gazimihal bu konu ile ilgili; “Borucukları bitişik ve nispeten küçük boy ötkeçin Asyadaki tarihi ilkçağa kadar gerilektir.... İtil boyundan çifte kavallarla bir tutulması düşünülmüştür. Kafkasya, Türkistan ve özellikle İtil(Volga) bölgesi kavimlerinde benzerlerine bu gün de rastlanmaktadır. Bu eser kavimler göçü çağından kalmış biricik çalgıdır.1933 yılı Martında Macaristan’ın Zzolnok ili Janoshid mevkiinde açılan bir mezarlıktan çıkmıştır. Çalgının turna kemiğinden olacağı ihtimali de düşünülmüş. Ölü, erkek iskeletidir.Çoban olacağı tahmin edilmiş.Çalgının bir borucuğunda 5, öbüründe 2 delik vardır...(7+7) ve (5+5) deliklisi resimlerinde var.”şeklinde bir açıklama yapmaktadır....Bartha, ‘Arkeologia Hungarika’ serisinden ayrı bir ciltte her çift kaval tipini inceleyerek şu sonuca varıyor:13, İtil civarındaki örneklerinin Avar zummara tipinden daha çok gelişmiş oluşu bu kavalların yayılma merkezinin de takriben Ural ile Altay arasındaki saha olması düşüncesini kuvvetlendiriyor. Böylelikle bu çalgı musiki folklorunun önemli bir safhasını göstermesi bakımından, Ural-Altay’ların, yahut Öntürklerin en eski ortak uygarlık verimlerinden biridir....14 Gazimihal’in açıklamalarını yaptığı bu çalgı, çalışmamızın konusu olan zambır ile hemen hemen aynıdır.

Bilindiği gibi Anadolu’nun her yerinde yapılan düğünlerde çok çalgılı düğün yapmak düğün sahibinin ekonomik ve sosyal göstergesi açısından oldukça önemlidir. Gaziantep düğünlerinde de düğün sahibinin ekonomik ve sosyal gücüne göre yerel ifadeyle abdal veya aşiret denilen müzisyenlerin sayısı değişebilmektedir. Özellikle birden fazla çalgının olduğu düğünlerde, zurnalardan birisi melodi çalarken diğer zurnalara dem tutma görevi verilmektedir. Fakat bu icra geleneği bilindiği gibi sadece Gaziantep’e veya barak bölgesine özgü değil, Türkiye’nin diğer yörelerindeki düğün veya eğlencelerde de bu icra biçimini görmek mümkündür. Bazı çalgılarda ise bu icra geleneği taklit edilerek değişik bir biçimde veya formda karşımıza çıkmaktadır. Bu yapı; Gaziantep’te zambır veya kartal kanadı adı ile bilinen çalgıda kendini gösterirken, Ege Bölgesinin zeybek oyun havalarının icrasında, Fethiyeli Ramazan Güngör’ün kopuzunda yaptığı zeybek düzeni dediği akortta çaldığı ezgilerde kendini göstermektedir. Karadeniz Bölgesinde kullanılan tulumda, kemençede veya bağlamada bazı ezgilerin geleneksel icrasında kulağa gelen sürekli bir dem sesi de aynı icra mantığının bir sonucudur. Gazimihal bu icra biçimini; “Bağlama çalışta bir telin mütamadiyen dem tutması, ona ahenkte bir nevi def çaldırmış olmak içindir”15 diyerek açıklamaktadır. Zaten Rize ve Artvin yöresinde kullanılan tulumun Nav denilen klavyesi de zambır ile aynıdır. Bu çalgılar, tonik sesin veya karar sesinin çiftlenmesi, dörtlü ve beşli akorların tınlatılması ile halk müziğinin yapısında var olan doğal çoksesliliğin somutlaştırıldığı çalgılardır.

Türk halk çalgılarından olan zambır örneğinde görüldüğü gibi, bir kültür öğesinin çevresinde oluşmuş birbiri ile bağlantılı, geçmişi tarihin derinliklerine giden bir çok kültür unsuruna veya geleneğe rastlamak mümkündür. Yazımızın başında da belirtildiği gibi; halk kültürü konusunda yapılacak çalışmalar kültürün millet hayatı içerisindeki önemi bakımından oldukça önemlidir.

Bu bağlamda, halk kültürü ürünlerinden olan halk çalgılarını arşivlemek Türk organolojisi bakımından şüphesiz çok önemlidir. Ancak; bu çalgıları alıp camekanlara veya arşivlere koyarak, belirli zaman aralıkları ile tozunu alıp saklamak, ara sıra bakarak nostalji yaşamak; teknolojinin büyük bir hızla değiştiği ve geliştiği günümüzde bu değerlere yeterince sahip çıkıldığı anlamına gelmediği düşüncesindeyiz. Bunların yaşatılması veya korunması ancak bunlardan yeni biçimler, oluşumlar çıkarmakla, yeri geldiğinde kullanmakla ve tanıtmakla mümkündür. Bu nedenle gerek dünya müziğinde gerekse Türk müziğinde değişik ton, tını ve renk arayışının olduğu günümüzde, unutulmaya yüz tutmuş zambır gibi Türk halk çalgılarının çeşitli müzik icralarında kullanılarak ön plana çıkarılması ve tanıtılması yerinde olacaktır.

Fotoğraf No:1


Fotoğraf No:2


Fotoğraf No:3

YAZILI KAYNAKLAR

AKSOY,Ömer, Asım; Gaziantep Ağzı, C.3, İbrahim Horoz Basımevi, İstanbul, 1946.
ARSUNAR, Ferruh; Gaziantep Folkloru, Milli eğitim Basımevi, İstanbul,1962.
EKİCİ,Savaş, Gaziantep Barak Müziği Üzerine Bir Araştırma; Milli Folklor Dergisi, C.2, S.9, s.43, Ankara, 1991.
FARMER, Henry, George; (Çeviri: Dr.M.İlhami GÖKÇEN) Onyedinci Yüzyılda Türk Çalgıları,s.25, Kültür Bakanlığı Yayınları:2297, HAGEM Yayınları:282, Halk Müziği ve Oyunları Dizisi: 20, Ankara,1999.
GAZİMİHAL, Mahmut, Ragıp; Türk Nefesli Çalgıları (Türk Ötkü Çalgıları), Kültür Bakanlığı Yayınları:2686, HAGEM Yayınları:12, Halk Müziği ve Oyunları Dizisi: 2, Ankara,2001.
GAZİMİHAL,Mahmut Ragıp, Ülkelerde Kopuz ve Tezeneli Sazlarımız,
ÖGEL,Bahaeddin, Türk Kültür Tarihine Giriş,C.8, Kültür Bakanlığı Yayınları 638, Kültür Eserleri Dizisi:46, Ankara,1991.
ÖZTUNA,Yılmaz; Büyük Türk Musikisi Ansiklopedisi II, Kültür Bakanlığı:1164, Kültür Eserleri Dizisi:149
SAY, Ahmet, Müzik Ansiklopedisi, c.1, Sanem Matbaası, Ankara, 1985.


KAYNAK KİŞİLER

Adı Soyadı                          Doğum Yeri ve Tarihi           Eğitimi Mesleği
Tevfik KARALAR             Gaziantep-1974               İlkokul Terk Müzisyen
Reşit BULUT                  Gaziantep-1973               Ortaokul Mez. Müzisyen




*) Gaziantep Üniversitesi, Türk Müziği Devlet Konservatuarı, Sanatçı Öğretim Elemanı.
**) Bu çalışma; Motif Dergisi Sayı:42,s.14,İstanbul,2006 yayınlanmıştır.

1) EKİCİ,Savaş, “Gaziantep Barak Müziği Üzerine Bir Araştırma”; Milli Folklor Dergisi, C.2, S.9, s.43, Ankara, 1991.
2) Kaynak kişilerimiz bu bölümün tamamına kamış dedikleri için, derleme çalışmalarımız sırasında sorduğumuz bu detaya herhangi bir ad vermemişlerdir.
3) SAY, Ahmet, Müzik Ansiklopedisi, c.1,s.91,Sanem Matbaası, Ankara, 1985.
4) GAZİMİHAL, Mahmut, Ragıp; Türk Nefesli Çalgıları (Türk Ötkü Çalgıları), s.30,Kültür Bakanlığı Yayınları:2686, HAGEM Yayınları:12, Halk Müziği ve Oyunları Dizisi: 2, Ankara,2001.
5) ARSUNAR, Ferruh; Gaziantep Folkloru, s.116, Milli eğitim Basımevi, İstanbul,1962.
6) Fakat Ferruh Arsunar bu köyün sınırın öbür tarafında olduğunu ifade etmektedir.
7) AKSOY,Ömer, Asım; Gaziantep Ağzı, C.3, s.780, İbrahim Horoz Basımevi,İstanbul, 1946.
8)FARMER, Henry, George; (Çeviri: Dr.M.İlhami GÖKÇEN) Onyedinci Yüzyılda Türk Çalgıları,s.25, Kültür Bakanlığı Yayınları:2297, HAGEM Yayınları:282, Halk Müziği ve Oyunları Dizisi: 20, Ankara,1999.
9)ARSUNAR;a.g.e.,s.116
10)ÖZTUNA,Yılmaz; Büyük Türk Musikisi Ansiklopedisi II, Kültür Bakanlığı:1164,Kültür Eserleri Dizisi:149
11)Düden, Suriye’de Türkmenlerin yoğun olarak yaşadığı bir köyün adıdır.
12)ÖGEL,Bahaeddin, Türk Kültür Tarihine Giriş,C.8,s.483, Kültür Bakanlığı Yayınları 638,Kültür Eserleri Dizisi:46,Ankara,1991.
13)BARTHA, Die Avarische Doppelschalmei Von Jonoshida (Archaelogia Hungarico Aeto Archeologia Musei Hotiona eis Hungaria,Cilt:14,Budapest,1934, Magyar Pörteneti Museum) Denes Von BARTHA,A Janoshidai Avarkori Kettösip (Janshida’daki Avar Çağı Çifte Kavalı); Denes Von
14)GAZİMİHAL, Mahmut, Ragıp; Türk Nefesli Çalgıları (Türk Ötkü Çalgıları),s.30-32, Kültür Bakanlığı Yayınları:2686, HAGEM Yayınları:12, Halk Müziği ve Oyunları Dizisi: 2, Ankara,2001.
15)GAZİMİHAL,Mahmut Ragıp, Ülkelerde Kopuz ve Tezeneli Sazlarımız, s.191,