Savaş EKİCİ*

   Yöreden yöreye değişen çalma ve söyleme biçimleri Türk halk müziğinin ne kadar zengin olduğunu göstermektedir. Geleneksel yapı değiştikçe, geleneksel ağırlıklı müziğimiz de giderek yok olmakta ve değişen hayat biçimi kendi müziğini de beraberinde getirmektedir. Bu nedenle geleneksel müziğin yaşayan kaynak kişilerinin çalıp söyledikleri ezgilerin derlenmesi ve bu ezgilerin incelenerek çeşitli tahlil ve tasnif çalışmalarına tabii tutularak bilimsel bir takım sonuçlara ulaşılması çok büyük önem taşımaktadır.

   Ramazan Güngör de gerek çalgısını çalma biçimi, gerek bağlamadaki doğal çok sesliliği en iyi şekilde yansıtması, gerekse yöre türkülerinin en iyi icracı ve kaynak kişileri arasında olması bakımından önem taşımaktadır. Bu nedenle hem Muğla halk müziği, hem Türk halk müziği hem de daha geniş anlamda Türk müziği içerisinde özel ve önemli bir yere sahiptir.

   Bilindiği gibi Muğla ve civarı çoğunlukla ağır ve kıvrak zeybek ezgilerinin yoğun olarak görüldüğü bölgelerdendir. Anadolu’nun diğer bölgelerinden olduğu gibi Muğla yöresi halk müziği konusunda da çeşitli çalışmalar yapılmıştır. Fakat bu çalışmaların büyük bir çoğunluğu derleme, notaya alma ve derlenen ezgilerin daha çok radyo kanalı ile tanıtılması şeklinde olmuştur. Bunun ile beraber bazı yörelerden yapılan derlemeler sırasında, halk müziğinin geleneksel yapısı içerisindeki çok sesliliği gösterecek veya belgeleyecek bazı ezgiler de kaynak kişilerin çaldığı şekilde notaya alınmıştır.[1] Bu çalışmalar sırasında Ramazan Güngör’den de Muğla yöresine ait sekiz türkü derlenmiştir.[2] Fakat gerek Muğla’dan gerekse Ramazan Güngör’den derlenen türküler notaya alınırken Türk halk müziği açısından çok önemli olan bu detaylar ihmal edilmiştir.

   Konu ile ilgili uzmanların yakın bir geçmişten başlayarak günümüze kadar sürdürdükleri; Türk halk müziğinde çok seslilik yapılmalı mı, yapılmamalı mı?, türküler mi çok seslendirilmeli, yoksa yeni yapılan besteler mi?,dörtlü-beşli sisteme göre mi yapılmalı, yoksa batı tekniğine göre mi?....v.b. tartışmaları ile zaman kaybederken halk bunu kendine özgü bir şekilde yapmış ve nasıl yapılacağı konusunda da örnekler vermiştir. Bu konuya en iyi örneklerden biri Ramazan Güngör’ün çaldığı ezgilerdir.[3]Tamamen kendisine özgü bir şekilde çaldığı ezgiler, tek sesliliğin ötesinde çok sesliliğe de temel teşkil edecek türdedir.

   1924 yılında Muğla’nın Fethiye ilçesine bağlı Kemer nahiyesinin Kadı köyünde doğan Ramazan Güngör’ün asıl soyadı  “Yanatma” dır. Fakat bu soyadı hoşuna gitmediği için “Güngör” olarak değiştirmiştir. Köyünde okul olmadığı için hiç okula gidememiş fakat kendi kendine okuma yazmayı öğrenmiştir. Asıl mesleği olan marangozluğu askerden döndükten sonra da yaparken 1949 yılında kaza geçirerek ayaklarından sakat kalmıştır. Bu nedenle yörede “Topal Ramazan” lakabı ile de bilinir. Tek odalı evinde hem yaşama savaşı vermekte, hem de tezene kullanıldığı için çalmayı sevmediği büyük boy sazların tamirini yapmaktadır.

   Saz çalmaya kendi tabiri ile “Üç Telli Kopuz” çalmaya altı yaşında iken annesinin beş kuruşa aldığı kopuz ile başlamıştır. Konya’dan gelen anne tarafındaki akrabaların da üç telli kopuz çalan olmasına rağmen kopuz çalmayı, kendi köylüsü Mehmet Fırtına ve Ömer Ali Memici’den öğrenmiştir.


Muğla ve civarında “Bağlama”veya“Üç Telli Bağlama” adı ile bilinen çalgıya Ramazan Güngör de daha önceleri bağlama adını kullanmakta iken [4], daha sonraları gerek çaldığı ezgilerin, gerekse çalgısının günümüz bağlamalarından farklı olduğunu görmüş olmalı ki bağlama veya cura adı yerine kopuz adını kullanmayı tercih etmeye başlamıştır. Bu çalgının gerek perde yapısı gerek tel sayısı ve gerekse çalış biçimi göz önüne alındığında bu adlandırmanın yerinde olduğu görülmektedir. Zira bu çalgı yukarıda saydığımız nedenlerden dolayı günümüzdeki bağlama ailesinin evrimleşmemiş şekli ve çalış biçimi gibidir. [5]  


Ramazan Güngör için gerek çalgısı gerekse yaptığı müzik çok önemlidir. Çünkü zamanı bile, “Boğaz Devri”, “Hırtlak Boğazı Zamanı” veya “Zeybeklerin Devri” v.b. gibi adlarla ifade etmekte ve çaldığı ezgiler aynı zamanda kendi takvimini de oluşturmaktadır.

   Bu  gün kopuzunu kendisi yapmakta ve kendisine özgü yaptığı akortlarla çalmaktadır. Kopuzu üç telli ve yedi perdelidir. Fakat  daha sonraları üç perde daha bağlayarak on perdeli yapmıştır. Bunun sebebini araştırdığımızda, bozuk olan maddi durumunu düzeltmek için çevresindeki bazı eğlence merkezlerindeki  programlara çıkmasına bağladık. Onun çaldığı ezgilerin farkında olmayan bu eğlence merkezlerindeki insanlar, piyasadaki ezgileri çalmasını istemişler ve Ramazan Güngör de bu ezgileri daha rahat çalabilmek için kopuzuna  üç perde daha ilave etmiştir.

   Ramazan Güngör’ün kopuzuna benzer çalgıların Anadolu’da eskiden de kullanıldığını çeşitli kaynaklardan öğreniyoruz. Bela BARTOK’un “Turkısh Folk Music From Asia Minor” adlı kitabının 57. sayfasında, Osmaniye’de Kır İsmail adlı kaynak kişinin fotoğrafında Ramazan Güngör’ün üç telli kopuzuna benzer bir çalgı görülmektedir. Fakat bu çalgı form olarak daha büyüktür. Nasıl çalındığı ve akortlandığı konusunda da detaylı bir bilgi verilmemiştir. Yine Malatya’nın Arguvan ilçesi ve köylerinde bu çalgıya benzer çalgıların yakın bir geçmişe kadar kullanıldığı da tespitlerimiz arasındadır.


Ramazan Güngör’ün Sazlarının Özelliklleri: Üç telli kopuzun toplam uzunluğu 59cm dir. Sapı balık sırtı gibi ovaldir. Bunun nedeni, hem perdeler sapın her yerini aynı derecede sıktığı için oynamasını engellemekte, hem de orta telden çaldığı ezgilerde daha temiz ses çıkarmak için yapmıştır. Üst eşikte orta telin yeri sabit değildir. Üst tele doğru, orta telin bir yeri daha bulunmaktadır. Boğma düzeni yaptığı zaman, orta teli üst tele doğru kaydırmaktadır. Bunun nedeni ise, ezgi çaldığı elinin baş parmağı ile boğma düzeninde orta ve üst tele devamlı basmasından dolayıdır. Bu tel değiştirme işlemini sadece boğma düzeninde yapmaktadır. Diğer düzenlerde ise tellerin yeri sabittir.

   Üç telli kopuzdaki perdeler yarım seslerden oluşmaktadır. Yani tampere  sistemdir. Fakat, Re-Mi sesleri arası ile sonradan bağladığı fazla perdelerden olan Sol-La sesleri arası yarım değil tam seslerden oluşmaktadır. Yani bir oktav içerisinde on perde bulunmaktadır. Bununla birlikte çalgının ses genişliği akortlara göre değiştiğinden iki oktav civarındadır. Perde ayarlarını herhangi bir ölçü aleti kullanmaksızın duyuşuna göre (kulaktan) yapmaktadır.


Ramazan Güngör’ün Üç Telli Kopuzu Çalma Şekilleri:Ramazan Güngör üç telli kopuzunu solak çalmaktadır. Hem parmakları ile tellere vurup çektirerek, hem de ezgi çaldığı elinin parmakları ile telleri çektirerek sesler çıkarmaktadır. Tezene yerine kendisinin “Tıska Vurmak” dediği, işaret ve orta parmağı ile yukarıdan aşağıya doğru vurup,aşağıdan yukarıya doğru parmaklarını değişik şekillerde çektirerek değişik ritmlerde sesler çıkarmaktadır. Bazı ezgileri ise küçük parmağı ve baş parmağı ile kopuzu tutup, işaret parmağı ile telleri sadece aşağıdan yukarıya doğru çektirerek çalmaktadır.  Özel olarak çaldığı “Çömlek Kırdıran Havası” dediği ezgide ise, sesleri kopuzun göğsünde değil, sap üzerinde telleri işaret parmağı ile telleri çektirerek ve yine işaret parmağı ile tellere vurarak çalmaktadır. 

Ramazan Güngör’ün Kopuzda Yaptığı Akortlar (Düzenler): Ramazan Güngör’ün çaldığı ezgiler kadar yaptığı akortlarda ilgi çekicidir. Yaptığımız derleme çalışmalarında üç telli kopuzunu yedi değişik şekilde akortladığını tespit ettik.

6.  Kaval Düzeni: Bu düzen de Ramazan Güngör’ün “Çifte Telli Düzeni”

	Alt Tel          Orta Tel          Üst Tel

gibi az kullandığı düzenlerden birisidir. Bu düzende kavalın horlatmalı çalım şeklini çalgısı ile taklit etmektedir.

7.  Misket Düzeni: Bu düzenden çaldığı ezgiler, yörede herkes tarafından
çalınan ve söylenen türkülerdir. Kaval ve çiftetelli düzeni gibi az kullandığı bu düzeni, bölgede cura veya bağlama çalan diğer mahalli sanatçılardan öğrendiği düşüncesindeyim.

 

   Ramazan Güngör, yaptığı akortların hepsini alt tele göre düzenlemektedir. Alt tel bazı düzenlerde biraz pes olmakla birlikte diyapazonun La’sına yakın bir şekilde tınlamaktadır. Yani Ramazan Güngör’ün çalgısı taranspoze bir çalgı değildir. Bu sesi ise tellerin gerginlik durumuna göre ayarlamaktadır. Teller fazla tiz (ince) olduğu zaman, tezene gibi kullandığı parmaklarını acıttığından veya kestiğinden pesleştirmektedir. Fazla pes yaptığı zaman ise, “sesler cızırtılı çıkıyor” diyerek telleri tizleştirmektedir. Yaptığı akortlarda bazen alt tel ile orta tel, bazen orta tel ile üst tel, bazen de alt telin oktav sesini üst tele yaparak aynı sesi(genellikle tonik sesi) çiftleştirmektedir. Yani aynı sesi iki tele akortlamaktadır. Bazen de aynı sesi üç tele birden akortlamaktadır. Akortlarındaki bu çiftlemeleri, bazen La, bazen de Re sesinde yapmaktadır. Üç telli kopuzun akortlarındaki aralıklar temel sesin (alt telin) dörtlüsü, beşlisi, ikilisi ve aynı sesin çiftlenmesi şeklindedir.

   Bu akorları aynı zamanda çaldığı ezgilerde de oldukça sık kullanan Ramazan Güngör, ezgilerinin icrasında temel ses veya karar sesin çiftlemesine ayrı bir önem vermektedir. Bizim yaptığımız derleme çalışmalarında bunu tespit ettiğimiz gibi, daha sonra yapılan derleme çalışmaları sırasındaki icralarında üç telli yerine dört telli çalgısını daha fazla kullanmayı tercih ettiğini gördük. Bu çalgıdaki dördüncü teli ise, daha çok dem ses veya çaldığı türkülerin karar sesine akortladığı üst telin yanına bağlamaktadır.

   Ramazan Güngör, halk müziği repertuarına kazandırdığı ezgilerin ve repertuara henüz girmemiş bir çok halk türküsünün kaynak kişisidir. Gerek çalgısı gerekse çaldığı ezgiler bugün halk müziği ile ilgili bir çok konuya ışık tutacak niteliktedir. Dileğimiz bu ezgilerin değerlendirilmesi ve gün yüzüne çıkmamış Ramazan Güngörlerin de ortaya çıkarılmasıdır.

    



YARARLANILAN KAYNAKLAR:

ÇEVİK, Doğanay, Fotoğraf ve Video Filmler; Kültür Bakanlığı HAGEM Arşivi No: F.91.0157-0192 arası ve B.V.B.90.0081, 0082, 0083.

ÇİNE, Hamit, Üç Telli Bağlama Metodu, İzmir.

EKİCİ, Savaş, Derleme Bantları, Kültür Bakanlığı HAGEM Arşiv No: B.90.0222, 0223, 0224, 0225, 0226, 0227, 0228.

EKİCİ, Savaş, Ramazan Güngör ve Üç Telli Kopuzu, Kültür Bakanlığı, HAGEM Yayınları:188, Halk Müziği ve Oyunları Dizisi:10, Ankara, 1993.

EKİCİ,Savaş, Bağlama İçin Etütler ve Tezene Çalışmaları, Gaziantep Üniversitesi Yayınları, Gaziantep, 2000.

Ege Üniversitesi Devlet Türk Müziği Konservatuarı Öğretim Görevlisi Abdurrahim, KARADEMİR’in özel derleme çalışmaları ve video bant arşivi.  
 

Not: Ramazan Güngör 6 Mayıs 2004 tarihinde aramızdan ayrılmıştır.