|
Anadolu ve Azerbaycan; dansları ve bu dansların ezgisel
çeşitliliğinden kaynaklanan zenginliği ile müzik ve dans kültürü
açısından her zaman önemli çalışma alanı olmuş;her iki ülkenin
danslarının; kostümleri, hikayeleri, oynanış biçimleri, işlevi,
müzikleri, kullanılan çalgıları incelenerek önemli yapısal
özellikleri anlatılmaya ve araştırılmaya çalışılmıştır.
Bu çalışmalar; iki ülkenin folklorik bağının dans ve dans ezgileri
üzerindeki yansımasını ölçerek, benzeyen ve benzemeyen yanlarıyla
ilgili, güvenilir bilgileri ortaya çıkaracaktır. Anadolu ve
Azerbaycan danslarının ezgilerinde bulunan makamsal çalışmadan önce,
“Konusal Bölümleme” yolu tercih edilmiş, Düğün (ToyRaksları))
Dansları, İnanca Dayalı Danslar, Kadın-Erkek, Doğa,
Hayvan, Savaş, Kahramanlık ve Mizah Danslarından oluşan 10 konu
başlığı yaratılarak melodik ve ritmik esaslı tasnifat çalışması
yapılmıştır.
Anadolu ve Azerbaycan dans ezgilerinde karşılaştırma yolu ile elde
edilebilecek bir çok yapısal unsur bulunmaktadır. Bunlardan en
önemlisi ise dans ezgilerinde kullanılan makamlar ve bu makamların
yapısal özellikleridir. Bu bağlamda, Türk halk dans ezgilerinin
makamsal yapılarına inmeden, Türk halk müziğinin makamsal
özelliğinin terminolojik boyutuna değinmek gerekmektedir.
Makam-ayak ve dizi ifadeleri,Türk müziği eğitiminde farklı anlam ve
içeriğe sahip konular olması sebebiyle çözüme
kavuşturulamamıştır. Ayak ve dizi kavramlarının bu alanda yeterli
anlatım gücüne sahip olup olmadığı tartışmalarına; yazılışı ve
okunuşu aynı ama manası farklı terimlerin varlığını da
eklediğimizde,ortaya çıkan terimsel karışıklık, bu çalışmada klasik
Türk müziğinde kullanılan makam adlarının tercih edilmesini,
anlaşılır olması açısından zorunlu kılmaktadır. Anadolu dans
ezgilerinde, klasik Türk müziği makam adları ile kullanılmasının, iki
sebebi bulunmaktadır:
1. Türk halk müziğinde kullanılan mevcut terminolojinin bilimsel
dayanaklardan yoksun olması ve halk dansları ezgilerinin özel
karakterinin tamamını kapsayacak ve karşılayacak durumda olmaması,
2. Türk müziği makamlarının; bilimsel bilgi seviyesinde oluşu,
istenildiğinde ulaşılabilir ve müzik çevrelerince kabul edilmiş
kurallara sahip bulunmasıdır.
Anadolu ve Azerbaycan halk dansı ezgilerinde hangi makamların
kullandığını,iki ülkenin dans ezgilerinde en çok ve en az kullanılan
makamların bilinmesi, makamsal yapıların ortaya çıkarılması ile net
bir şekilde anlaşılacaktır.
Bu çalışma için incelenen 200 civarında Anadolu ve Azerbaycan dans
ezgilerinde kullanılan makamların, Anadolu ezgilerinde bulunan makam
yapısına baktığımızda, 10 makam karşımıza çıkmaktadır.Bunlar:
“Çargah” , “Rast” , “Uşşak” , “Hüseyni” , “Hicaz ve Hicaz ailesi”
, “Karciğar” , “Buselik” , “Segah” , “Hüzzam” ve “Mahur” makamlarıdır.
Türk müziği makamlarının ,Anadolu dans ezgilerinde kullanılma
oranına baktığımızda,incelenen dans ezgilerinde, Uşşak makam dizisi
% 32,37 ile en çok kullanılan makam dizisi olmaktadır.Bunu, % 17,45
ile Hüseyni, % 12,96 ile Hicaz ve Hicaz ailesi makam dizileri takip
etmektedir.Rast makam dizisinde bulunan dans ezgilerinin oranı %
9,48, Karciğar makam dizisinde ise % 9,23’tür. Segah makam dizisinde
ise oran % 7,32’ dir.Buselik,Hüzzam ve Çargah makam dizilerinde oran
ancak % 2 civarında bulunmakta olup;en az Mahur ve Saba makamlarının
kullanıldığını görmekteyiz.
Azerbaycan dans ezgilerinde kullanılan makamlara baktığımızda ise; 7
temel makamdan 6 tanesi olan: “Rast” , “Şur” , “Segah” , “Şuşter”
,”Çargah” , “Beyati-Şiraz”, makam ladları,1 dizilerinin
kullanıldığını görmekteyiz. Bunun dışında Rast makam dizisinin “SOL”
sesi yerine “FA” sesinde icra edilmesi ile oluşan “Mahur” makam ladının da oldukça kullanıldığı görülmektedir.
Türk müziği makamlarının oluşumunu sağlayan özel dörtlü ve beşli2
birleşmelerin bir benzeri, Azerbaycan makamlarında tetrakort ve bu
tetrakortların dört özel birleşme yöntemi ile oluştuğu
görülmektedir. Azerbaycan müziğinde bir oktav, 7 diatonik ve 12
kromatik dereceden oluşur. Aradaki fark, Avrupa müziğinde bir oktav
içindeki derecelerin eşit aralıklara bölünmesine karşın, Azerbaycan
müziğinde, oktav dereceleri eşit değildir. Azerbaycan müziğinde
büyük üçlü daha pes, küçük üçlü ise daha tizdir. Aradaki fark ise
bir komadır.Bütün tonlarda dörtlü ve beşli aralıklar neredeyse
aynıdır.
Azerbaycan makamlarına ait tetrakordların, yani dört ardışık
diatonik dereceden oluşan birimlerin Zincir birleşme, Karma
Birleşme, Aracı Yarım Ses Yardımı İle Birleşme ve Aracı Tam Ses
Yardımı İle Birleşme yolu ile elde edildiği görülmektedir.3
1.Zincir birleşme: Alt tetrakordun son notası ile üst tetrakordun
ilk notası ortak kullanılacak şekilde çakışır.Tetrakort, tam dörtlü
aralık demektir.Yani iki tam bir yarım aralığın bir arada
oluşudur.1+1+1/2 şeklinde formüle edilir.
2.Karma Birleşme: Alt tetrakordun son notası ile üst tetrakordun ilk
notası büyük ikili aralığı oluştururlar.Bu birleştirme yöntemi
yapısal olarak bir birinin aynı olan tatrakordlara uygulandığında
ardışık tam beşlilerden oluşan bir dizi elde edilir.
3.Aracı Yarım Ses Yardımı İle Birleşme: Alt tetrakordun son sesi ile
üst tetrakordun ilk sesi küçük üçlü aralığı oluşturur.Araya üst
tetrakordun ilk sesi ile küçük ikili oluşturacak şekilde ara bir ses
eklenir.
4. Aracı Tam Ses Yardımı İle Birleşme: Alt tetrakordun son sesi ile
üst tetrakordun ilk sesi büyük üçlü aralığı oluşturur,araya her iki
sesle de büyük ikili oluşturacak şekilde ara bir ses eklenir.
Azerbaycan musıkisi, Türkiye’de olduğu gibi makam sistemine
dayanmaktadır.Makam;Türklerin,Arapların ve İranlıların ortak kültür
ürünü olmakla birlikte Hüseyin Saadettin Arel’e göre Türkler,
kendilerine has üslup ve tarzda geliştirmiş,ilerletmişlerdir.Azeri
Türkleri de makama ayrı renkler katmışlar ve yeni yeni makamlar
kazandırmışlardır.4
Azerbaycan rakslarında, Humayun makamında herhangi bir dans ezgisi
tespit edilememiştir. Prof.Dr.Babek Qurbanov’a göre bunun
sebebi; cenaze ve yaslı günlerde çalınan ezgilerin Humayun makamında
oluşudur.5)
Azerbaycan’ın temel makamlarından Rast makamının “Fa” sesinde şeddi
olan “Mahur” makam dizileri, incelenen dans ezgilerinde % 25,08
oranında kullanılmaktadır.Bu makamlardan sonra Şur makamının % 23,39
ile en çok kullanılan makam olduğu görülmektedir.Segah makamı ise %
22,73 ile en çok kullanılan üçüncü makam özelliği taşımaktadır.Bu
bağlamda, Beyati-Şiraz makamı ile Şuşter makam dizilerinin % 10
civarında kullanıldığı görülmektedir.
Bu tespitlerden sonra; Anadolu dans ezgilerinde kullanılan
makamların % 50’ den fazlasında Uşşak, Hüseyni, Hicaz ve Hicaz
ailesi makamlarının bulunduğunu görmekteyiz.Bunların dışında bulunan
makamlar , çok küçük değişik oransal bir dağılımda olduğu ortaya
çıkmıştır.
Azerbaycan dans ezgilerinde ise, Şur Segah ve Mahur makamlarının %
75 oranında dans ezgilerinde kullanıldığını görmekteyiz.
Türk müziğinde Hicaz makamına karşılık gelen Şuşter’in dans
ezgilerinde kullanımı sadece %10 civarında bulunmaktadır.
Bu karşılaştırmalarda ortaya çıkan en önemli diğer yapılardan biri
ise, icralarda kullanılan melizm(süslemelerin) makamsal özelliklerle
değil, dans ezgilerinin imisyonal(duygusal) yapılarına göre
oluşmasıdır.Her iki ülkenin dans ezgilerinde, çeşitli sekvensiyalar6, mordentler7, forşlaklar8 ve tiriller ortak yorumsal özellikler olarak karşımıza
çıkmaktadır9. İncelenen Azerbaycan dans ezgilerinde bolca kullanılan
modülasyonlar, Anadolu dans ezgilerinde görülmemektedir.
Azerbaycan dans ezgilerinin makamsal yapısının tampere olmasına
rağmen ,Anadolu dans ezgilerine yakın bir duyuma sahip olmasını
sağlayan en önemli faktörün bu süslemeler olduğunu görmekteyiz.
KAYNAKÇA
1. ARASLI Altan, “Azeri, Kazanlı,Kırımlı Türklerin Folklor ve
Musıkisi”,Yurtrenkleri Yayınları,2008 Ankara, Kitap
2. Bayram Halil oğlu Hüseyinli, “Azerbaycan Xalk Reks Melodiyası”
1966, Bakı
3. Hacıbeyov Uzeyir. “Azerbaycan Halk Müziğinin İlkeleri”1945 ilk
yayın.Rusça,
4. Qurbanov Prof.Dr.Babek GAZİANTEP ÜNİVERSİTESİ T.M.D.KonservatuarÖğr.Üyesi
5. Özkan İsmail Hakkı “Türk Musikisi Nazariyatı ve Usulleri”1984,
İstanbul,
6. Öztuna, Yılmaz, Türk Musikisi Ansiklopedisi I-II, Milli Eğitim
Basımevi, İstanbul, 1976
7. Şener, San. Öğr. Gör. Gültekin, “Azerbaycan’dan Anadolu’ya Halk Dansı
Ezgilerinin Mukayeseli Tahlili” ,Yayınlanmamış Doktora
Tezi, Gaziantep. 2010
1) Lad:.Makam dizisi
2) Özkan İsmail Hakkı “Türk Musikisi
Nazariyatı ve Usulleri”1984,İstanbul, s.68
3) Hacıbeyov Uzeyir. “Azerbaycan Halk
Müziğinin İlkeleri”1945 ilk yayın.Rusça,s.160.
4) ARASLI Altan, “Azeri, Kazanlı, Kırımlı
Türklerin Folklor ve Musıkisi”, Yurtrenkleri Yayınları,2008
Ankara,Kitap sayfa:17
5) Qurbanov Prof. Dr. Babek GAZİANTEP
ÜNİVERSİTESİ T.M.D. Konservatuar Öğr. Üyesi, 2010, Mart, Görüşme
6) Sekvensiya:Çok küçük müzik
cümlelerinin aşağı yukarı hareketi,
7) Mordent:Vurgulu süsleme
8) Forşlak:Cümle ve cümleciklerin kesik
kesik çalınması
9) Bayram Halil oğlu Hüseyinli,
“Azerbaycan Xalk Reks Melodiyası” 1966,Bakı
Çeviri:Qurbanov Prof.Dr.Babek ve San.Öğr.Gör.Gültekin
Şener,2010,Gaziantep
*) San.Öğr.Gör.Gültekin
ŞENER, Gaziantep Üniversitesi, TM Devlet Konservatuarı.
|
