ana sayfa
türkü sözleri
türkü notaları
türkü hikayeleri
gönül verenler
bağlama-nota
ozanlarımız
halk müziği
konser-tv
kitaplık
yazılar
sözlük
arşiv
linklerimiz
görüşleriniz
site içinde ara

Güncellemelerden haberdar olmak için
e-mail listemize üye olunuz. 

İsim: 
E-mail: 
            
 


    
Azerbaycan ve Türk Halk Dansı Ezgilerinde Makamsal Yapı

San.Öğr.Gör. Gültekin ŞENER*
 

     Anadolu ve Azerbaycan; dansları ve bu dansların ezgisel çeşitliliğinden kaynaklanan zenginliği ile müzik ve dans kültürü açısından her zaman önemli çalışma alanı olmuş;her iki ülkenin danslarının; kostümleri, hikayeleri, oynanış biçimleri, işlevi, müzikleri, kullanılan çalgıları incelenerek önemli yapısal özellikleri anlatılmaya ve araştırılmaya çalışılmıştır.

Bu çalışmalar; iki ülkenin folklorik bağının dans ve dans ezgileri üzerindeki yansımasını ölçerek, benzeyen ve benzemeyen yanlarıyla ilgili, güvenilir bilgileri ortaya çıkaracaktır. Anadolu ve Azerbaycan danslarının ezgilerinde bulunan makamsal çalışmadan önce, “Konusal Bölümleme” yolu tercih edilmiş, Düğün (ToyRaksları)) Dansları, İnanca Dayalı Danslar, Kadın-Erkek, Doğa, Hayvan, Savaş, Kahramanlık ve Mizah Danslarından oluşan 10 konu başlığı yaratılarak melodik ve ritmik esaslı tasnifat çalışması yapılmıştır.

Anadolu ve Azerbaycan dans ezgilerinde karşılaştırma yolu ile elde edilebilecek bir çok yapısal unsur bulunmaktadır. Bunlardan en önemlisi ise dans ezgilerinde kullanılan makamlar ve bu makamların yapısal özellikleridir. Bu bağlamda, Türk halk dans ezgilerinin makamsal yapılarına inmeden, Türk halk müziğinin makamsal özelliğinin terminolojik boyutuna değinmek gerekmektedir.

Makam-ayak ve dizi ifadeleri,Türk müziği eğitiminde farklı anlam ve içeriğe sahip konular olması sebebiyle çözüme kavuşturulamamıştır. Ayak ve dizi kavramlarının bu alanda yeterli anlatım gücüne sahip olup olmadığı tartışmalarına; yazılışı ve okunuşu aynı ama manası farklı terimlerin varlığını da eklediğimizde,ortaya çıkan terimsel karışıklık, bu çalışmada klasik Türk müziğinde kullanılan makam adlarının tercih edilmesini, anlaşılır olması açısından zorunlu kılmaktadır. Anadolu dans ezgilerinde, klasik Türk müziği makam adları ile kullanılmasının, iki sebebi bulunmaktadır:

1. Türk halk müziğinde kullanılan mevcut terminolojinin bilimsel dayanaklardan yoksun olması ve halk dansları ezgilerinin özel karakterinin tamamını kapsayacak ve karşılayacak durumda olmaması,
2. Türk müziği makamlarının; bilimsel bilgi seviyesinde oluşu, istenildiğinde ulaşılabilir ve müzik çevrelerince kabul edilmiş kurallara sahip bulunmasıdır.

Anadolu ve Azerbaycan halk dansı ezgilerinde hangi makamların kullandığını,iki ülkenin dans ezgilerinde en çok ve en az kullanılan makamların bilinmesi, makamsal yapıların ortaya çıkarılması ile net bir şekilde anlaşılacaktır.

Bu çalışma için incelenen 200 civarında Anadolu ve Azerbaycan dans ezgilerinde kullanılan makamların, Anadolu ezgilerinde bulunan makam yapısına baktığımızda, 10 makam karşımıza çıkmaktadır.Bunlar: “Çargah” , “Rast” , “Uşşak” , “Hüseyni” , “Hicaz ve Hicaz ailesi” , “Karciğar” , “Buselik” , “Segah” , “Hüzzam” ve “Mahur” makamlarıdır.

Türk müziği makamlarının ,Anadolu dans ezgilerinde kullanılma oranına baktığımızda,incelenen dans ezgilerinde, Uşşak makam dizisi % 32,37 ile en çok kullanılan makam dizisi olmaktadır.Bunu, % 17,45 ile Hüseyni, % 12,96 ile Hicaz ve Hicaz ailesi makam dizileri takip etmektedir.Rast makam dizisinde bulunan dans ezgilerinin oranı % 9,48, Karciğar makam dizisinde ise % 9,23’tür. Segah makam dizisinde ise oran % 7,32’ dir.Buselik,Hüzzam ve Çargah makam dizilerinde oran ancak % 2 civarında bulunmakta olup;en az Mahur ve Saba makamlarının kullanıldığını görmekteyiz.
 

Azerbaycan dans ezgilerinde kullanılan makamlara baktığımızda ise; 7 temel makamdan 6 tanesi olan: “Rast” , “Şur” , “Segah” , “Şuşter” ,”Çargah” , “Beyati-Şiraz”, makam ladları,1 dizilerinin kullanıldığını görmekteyiz. Bunun dışında Rast makam dizisinin “SOL” sesi yerine “FA” sesinde icra edilmesi ile oluşan “Mahur” makam ladının da oldukça kullanıldığı görülmektedir.

Türk müziği makamlarının oluşumunu sağlayan özel dörtlü ve beşli2 birleşmelerin bir benzeri, Azerbaycan makamlarında tetrakort ve bu tetrakortların dört özel birleşme yöntemi ile oluştuğu görülmektedir. Azerbaycan müziğinde bir oktav, 7 diatonik ve 12 kromatik dereceden oluşur. Aradaki fark, Avrupa müziğinde bir oktav içindeki derecelerin eşit aralıklara bölünmesine karşın, Azerbaycan müziğinde, oktav dereceleri eşit değildir. Azerbaycan müziğinde büyük üçlü daha pes, küçük üçlü ise daha tizdir. Aradaki fark ise bir komadır.Bütün tonlarda dörtlü ve beşli aralıklar neredeyse aynıdır.

Azerbaycan makamlarına ait tetrakordların, yani dört ardışık diatonik dereceden oluşan birimlerin Zincir birleşme, Karma Birleşme, Aracı Yarım Ses Yardımı İle Birleşme ve Aracı Tam Ses Yardımı İle Birleşme yolu ile elde edildiği görülmektedir.3

1.Zincir birleşme: Alt tetrakordun son notası ile üst tetrakordun ilk notası ortak kullanılacak şekilde çakışır.Tetrakort, tam dörtlü aralık demektir.Yani iki tam bir yarım aralığın bir arada oluşudur.1+1+1/2 şeklinde formüle edilir.



2.Karma Birleşme: Alt tetrakordun son notası ile üst tetrakordun ilk notası büyük ikili aralığı oluştururlar.Bu birleştirme yöntemi yapısal olarak bir birinin aynı olan tatrakordlara uygulandığında ardışık tam beşlilerden oluşan bir dizi elde edilir.


3.Aracı Yarım Ses Yardımı İle Birleşme: Alt tetrakordun son sesi ile üst tetrakordun ilk sesi küçük üçlü aralığı oluşturur.Araya üst tetrakordun ilk sesi ile küçük ikili oluşturacak şekilde ara bir ses eklenir.


4. Aracı Tam Ses Yardımı İle Birleşme:   Alt tetrakordun son sesi ile üst tetrakordun ilk sesi büyük üçlü aralığı oluşturur,araya her iki sesle de büyük ikili oluşturacak şekilde ara bir ses eklenir.
 

Azerbaycan musıkisi, Türkiye’de olduğu gibi makam sistemine dayanmaktadır.Makam;Türklerin,Arapların ve İranlıların ortak kültür ürünü olmakla birlikte Hüseyin Saadettin Arel’e göre Türkler, kendilerine has üslup ve tarzda geliştirmiş,ilerletmişlerdir.Azeri Türkleri de makama ayrı renkler katmışlar ve yeni yeni makamlar kazandırmışlardır.4

Azerbaycan rakslarında, Humayun makamında herhangi bir dans ezgisi tespit edilememiştir. Prof.Dr.Babek Qurbanov’a göre bunun sebebi; cenaze ve yaslı günlerde çalınan ezgilerin Humayun makamında oluşudur.5)
 


 

Azerbaycan’ın temel makamlarından Rast makamının “Fa” sesinde şeddi olan “Mahur” makam dizileri, incelenen dans ezgilerinde % 25,08 oranında kullanılmaktadır.Bu makamlardan sonra Şur makamının % 23,39 ile en çok kullanılan makam olduğu görülmektedir.Segah makamı ise % 22,73 ile en çok kullanılan üçüncü makam özelliği taşımaktadır.Bu bağlamda, Beyati-Şiraz makamı ile Şuşter makam dizilerinin % 10 civarında kullanıldığı görülmektedir.

Bu tespitlerden sonra; Anadolu dans ezgilerinde kullanılan makamların % 50’ den fazlasında Uşşak, Hüseyni, Hicaz ve Hicaz ailesi makamlarının bulunduğunu görmekteyiz.Bunların dışında bulunan makamlar , çok küçük değişik oransal bir dağılımda olduğu ortaya çıkmıştır.

Azerbaycan dans ezgilerinde ise, Şur Segah ve Mahur makamlarının % 75 oranında dans ezgilerinde kullanıldığını görmekteyiz.

Türk müziğinde Hicaz makamına karşılık gelen Şuşter’in dans ezgilerinde kullanımı sadece %10 civarında bulunmaktadır.

Bu karşılaştırmalarda ortaya çıkan en önemli diğer yapılardan biri ise, icralarda kullanılan melizm(süslemelerin) makamsal özelliklerle değil, dans ezgilerinin imisyonal(duygusal) yapılarına göre oluşmasıdır.Her iki ülkenin dans ezgilerinde, çeşitli sekvensiyalar6, mordentler7, forşlaklar8 ve tiriller ortak yorumsal özellikler olarak karşımıza çıkmaktadır9. İncelenen Azerbaycan dans ezgilerinde bolca kullanılan modülasyonlar, Anadolu dans ezgilerinde görülmemektedir.

Azerbaycan dans ezgilerinin makamsal yapısının tampere olmasına rağmen ,Anadolu dans ezgilerine yakın bir duyuma sahip olmasını sağlayan en önemli faktörün bu süslemeler olduğunu görmekteyiz.

KAYNAKÇA
1. ARASLI Altan, “Azeri, Kazanlı,Kırımlı Türklerin Folklor ve Musıkisi”,Yurtrenkleri Yayınları,2008 Ankara, Kitap
2. Bayram Halil oğlu Hüseyinli, “Azerbaycan Xalk Reks Melodiyası” 1966, Bakı
3. Hacıbeyov Uzeyir. “Azerbaycan Halk Müziğinin İlkeleri”1945 ilk yayın.Rusça,
4. Qurbanov Prof.Dr.Babek GAZİANTEP ÜNİVERSİTESİ T.M.D.KonservatuarÖğr.Üyesi
5. Özkan İsmail Hakkı “Türk Musikisi Nazariyatı ve Usulleri”1984, İstanbul,
6. Öztuna, Yılmaz, Türk Musikisi Ansiklopedisi I-II, Milli Eğitim Basımevi, İstanbul, 1976
7. Şener, San. Öğr. Gör. Gültekin, “Azerbaycan’dan Anadolu’ya Halk Dansı Ezgilerinin Mukayeseli Tahlili” ,Yayınlanmamış Doktora Tezi, Gaziantep. 2010



1) Lad:.Makam dizisi
2) Özkan İsmail Hakkı “Türk Musikisi Nazariyatı ve Usulleri”1984,İstanbul, s.68
3) Hacıbeyov Uzeyir. “Azerbaycan Halk Müziğinin İlkeleri”1945 ilk yayın.Rusça,s.160.
4) ARASLI Altan, “Azeri, Kazanlı, Kırımlı Türklerin Folklor ve Musıkisi”, Yurtrenkleri Yayınları,2008 Ankara,Kitap sayfa:17
5) Qurbanov Prof. Dr. Babek GAZİANTEP ÜNİVERSİTESİ T.M.D. Konservatuar Öğr. Üyesi, 2010, Mart, Görüşme
6) Sekvensiya:Çok küçük müzik cümlelerinin aşağı yukarı hareketi,
7) Mordent:Vurgulu süsleme
8) Forşlak:Cümle ve cümleciklerin kesik kesik çalınması
9)  Bayram Halil oğlu Hüseyinli, “Azerbaycan Xalk Reks Melodiyası” 1966,Bakı
Çeviri:Qurbanov Prof.Dr.Babek ve San.Öğr.Gör.Gültekin Şener,2010,Gaziantep

*) San.Öğr.Gör.Gültekin ŞENER, Gaziantep Üniversitesi, TM Devlet Konservatuarı.
 

 

 



anasayfa l notalar l sözler l bağlama l hikayeler l gönül verenler
halk müziği l ozanlar l yazılar l kitaplık l konser-tv l linklerimiz l görüşleriniz

Herhangi bir konuda yazışmak için: turkuler@turkuler.com