San. Öğr. Gör. İrfan KURT*
 

   
      Halk Türkülerimiz; Türk toplumu yaşantısında doğumdan ölüme her konuyu işlemiştir. Yaşantının ve kültürün bir parçası olarak, değer bulan her şey  türkülerde dile getirilmiştir. Toprağa  bağlı , doğayla iç içe olan geleneksel yapı gereği doğadaki canlı ve varlıklar çok önem kazanmış ve türkülerinde de sembolleşmiştir.
 

    Bu sembollerden biri de Turna (Durna) dır. Turna üzerine geçmişten günümüze çok değerli araştırmalar yapılmış ve yayınlanmıştır. Bu nedenle turna sembolüne kısa başlıklarla değinip turna türkülerinin incelenmesine geçilecektir.
 

     Turna (türkülerde D harfi ile Durna şeklinde daha çok kullanılmıştır.) Durna; habercidir ,hasrettir, özlemdir, dert ortağıdır, özgürlük sevdalısıdır, sestir, avazdır. Ayrıca gök tanrıyı  temsil ettiği var sayılmış kutsaldır, Hz.Alinin sesidir nefesidir. Turnanın bu özellikleri türkülerde dile gelmiştir.
 

     Bu türküler incelenirken ;Yöreleri, derleyicisi, halk müziği kriterlerin de dizileri ve usul yapılarına bakılacaktır. Hangi dizi ve usullerde daha çoktur. Turna Türküleri  başlığın da bir form ve tür düşünülebilir mi ?ve daha sonrada durnalar Semahında (Gine dertli İniliyorsun) bağlama turna benzetmesi ve ilişkisine değinilecektir. Sarı ve telli turna  aynı zaman da bağlama mıdır. Bütün bunlara ; TRT THM Repertuarındaki türküler göz önünde  bulundurularak  bir sonuca vardırılmaya  çalışılacaktır. Bu listeye; sadece bir yerinde turna sözü geçen ve  turna sembolünü tamamıyla anlatmayan türküler dahil edilmemiştir.

            Aşağıdaki  tabloda TRT  THM Repertuarındaki  turna türkülerine bir göz atalım
           

Yukarıdaki tabloya baktığımızda  Anadolunun her yöresinde ve  Rumeli den Azerbaycan a Durna türkülerine rastlamaktayız.
 

TRT Repertuarındaki Durna Türkülerin yörelere göre dağılımları:  Sivas 7, Manisa 3, Erzincan 2,Tokat 2,  İzmir 2, Keskin 2, Van 2, Niğde 2, Erzurum 2, Konya 2, Azerbaycan 2,dir. birer türkü olan iller ise: Malatya, Bursa, Çorum, Yozgat, Kahraman Maraş, Adıyaman, Isparta, Eskişehir, Orta Anadolu, Merzifon, Kütahya ,İstanbul, Rumeli, Ordu ,Tunceli, Balıkesir, Urfa  olmak üzere 45 tanedir.
 

Bu türkülerin dizilerine baktığımız da 37 tanesinin Kerem dizilerin de olduğu görülmektedir. Bu kerem dizilerinden 29 tanesi Yahyalı Kerem dir.

       8 tanesi Kerem dizisindedir. Bunlardan 4 tanesi başlı başına keremdir. diğer 4 tanesi Yahyalı kerem  ve  Bozlak dizileriyle geçkilidir.              

        1 tanesi de Yanık Kerem  dizisindedir(Do perdesinde) ama buda Yahyalı Keremle geçkilidir.(Seyyah olup ayrı düştüm ilimden-Deyiş  Erzincan .)

Bu dizilerden başka 5 tane bozlak dizisi vardır . Bunlardan 1 tanesi bozlaktır ve uzun hava formundadır .(Açtım perdeyi durnamı gördüm –Hacı Taşan .Keskin) Diğerleri;  semahlarda  Kerem diziler ile birlikte yer almıştır . (1 tane garip – bozlak birlikte .Armut ağacı-Semah )

 

Bozlak  Dizisi:

    3 tane  garip dizisin de türkü vardır. Bunlardan  Urfa dan derlenen Yeşil Başlı telli turnam türküsünde sadece ilk mısrada  turna sözü geçmek te ve konu turna değildir. Diğerleri Konya ve Niğde den derlenmiştir.

      Ayrıca Misget  dizisin de iki türküde (Kütahya – Havada durna sesi gelir ,İstanbul –Havada durna sesi var).Türkünün adın da durna var ama içerik ve bütününde yoktur.

           
            2 Türkü  Müstezat dizinde (Do perdesinde) (Rumeli- turnam gelir  aşeden, Sivas-Alim dukkuk durnalar)dir.

    2 türküde  muhalif dizisindedir .(Kalkın durnam kalkın Vandan sökülün. Mi perdesinde uzun hava –Erzurum ve Azerbaycan dan üç telli turna ) 

            Görüldüğü gibi turna türkülerinin dizileri; bir iki istisna dışın da  Yahyalı kerem ve Kerem  dizilerin dedir .Bu verilerden  turna türkülerinin ayrı bir anlatımı ve formu olduğundan söz edebiliriz.Usul yapılarına baktığımızda: 19 tane si 2/4 ve 4/4 kalıplarında .11 tanesi 9/8 bir tane 9/4, 6 tane 7/8 lik ,2 tane 6/8 lik ;  birer tanede  5/16,12/8,18/8,şeklin dedir .
 

 Dikkat çeken bir husus da; Batı Anadolu da ,Manisa 3, İzmir 2 (Talip Özkan dan derlenen  Nerelerden sökün edip gelirsin türküsü “İçel Gaydası olarak geçse de Semah formundadır.),Isparta 1 olmak üzere turna türkülerinin hepsi Semah olmasıdır. Ayrıca; Sivas 1, Erzincan 1,Tunceli 1 olmak üzere toplam 9 tane turna üzerine semah vardır.
 

             Semah ve deyişlerde Durna sembolünün çok kullanılması,  durnanın manevi ve kutsal yanını da ortaya koymaktadır .Halk müziğimizin temel sazı bağlamada kutsaldır. En baş köşede durur, öpüp alına koyduktan sonra ele alınır. Telli kuran yakıştırması yapılacak kadar değerlidir. Teknesi hakikat hazinesi, kapağı hakikat kapısıdır . Semahların vazgeçilmez unsurudur.Ozan ve  Aşıkların dert ortağı , hasbihali , dilinin çözülmesinin anahtarıdır. Şekli itibari ile de boyu ve gövdesiyle durnaya benzetilir. Sarı rengi dut tekneden  alır.
 

Sivas yöresinden Nida tüfekçinin Mahmut Erdal dan derlediği Durnalar  semahın da da anlatılan Sarı durna –Telli durna; Bağlamanın ta kendisidir.
 

Semahın birinci bölümünde (dua) Bağlamayla bir hasbihal vardır. söz başlar bağlama cevap verir (Gine dertli dertli-Bağlama cevabı , söz:iniliyorsun – bağlama cevap )  birinci kıta bu şekilde devam eder.

Gine dertli iniliyorsun
Sarı turnam sinen yaraladı mı
Hiç el değmeden de iniliyorsun (gökteki turnayı olsaydı el değme söz konusu olmazdı)
Sarı turnam sinen yaralandı mı
Yoksa ciğerlerin paralandı mı


     İkinci  kıtada böyle inlemesinin telaşıyla bağlamaya soruyor .yoksa sana yabancı, alışık olmadığın bir düzen(akort) mi yaptılar,.eller tuzak mı kurdu. perdelerini tel tel edip  seslerini bozup seni üzdüler mi ..Tellerini sırmadan mı süzdüler diyerek düzeninden, perdesin den, telin den  bahsetmektedir.

Yoksa sana yâd düzen mi düzdüler
Perdelerin tel tel edip üzdüler
Tellerini sırmadan mı süzdüler
Allı da turnam telli de Turnam
Sinen yaralandı mı / Yoksa ciğerlerin parelendi mi


    Çok değerli araştırmacı yazar koro şefi sayın Dr .Halil Atılgan Allı turnam  başlıklı yazısın da turna türkülerine çok geniş yer vererek 5 kıtadan oluşan durnalar semahının bu iki kıtasının Hekimhanlı Aşık Esiri ye ait olduğunu . diğer 3 kıtanın da Karacaoğlan a ait olduğunu  yazarak çok doğru bir tespitte bulunmuştur.

     Repertuarda ki sözler Karacaoğlan ın sözleriyle devam eder.3 kıta da semah da hızlı olan pervaz bölümüne geçilmiştir

Havayı ey deli gönül havayı
Ay doğmadan şavkı dutmuş ovayı
Ak göğsün üstünde sedef düğmeyi
Çözüp gider bir gözleri sürmeli
Hay hay çekip gider bir gözleri sürmeli
Hay hay çekip gider bir gözleri sürmeli  

    4. Kıta da Semahın sakinleştiği 2/4 haline geldiği  bölümde  tekrar bağlama anlatılmaya başlanmıştır.

Kuru kütük yanmayınca tüter mi
Ak gerdanda çifte benler biter mi
Vakti gelmeyince bülbül öter mi
Ötüp gider bir gözleri sürmeli

     Bağlama oyma tekniklerinden birisinin de eski dönemlerde ağaç kütüğüne köz koyarak yakılmasıdır. kuru kütük yanmayınca dertlerini söylemez tütmez.

Ak gerdandaki çifte benlerde;  bağlamanın göğsüne dağlanarak açılan deliklerdir.
(Hatta bunlara hak, Muhammet ,Ali  delikleri de denir.)
 

            Semahın 5. Kıtası ise
 

Dere kenarında yeller hurmayı

Kılavuz ederler telli turnayı

Ak göğsün üstünde ilik düğmeyi

Çözüp gider bir gözleri sürmeli

Sözleriyle devam eder. Semahın finalindeki iki dize ise

Karacaoğlan der ki geçti ne fayda

Bir vefa kalmadı ok ile yayda

      Şeklindedir. Sayın Atılgan : “Dizedeki “ok” ile “yay”dan bir vefa beklemek söz konusu olamaz. Ok ile yay nasıl bir vefa sağlayabilir ki”…dese de .Kanımca söz konusu Karacaoğlan olunca ;Yay yârin kaşı ok yârin kirpiği ok ile yay yârin bakışıdır . ayrıca bağlamanın ve kopuzun ilk ok ile yaydan türediği varsayımlarını göz önün de bulundurursak gene bağlamayla ilişkisini düşünebiliriz .

      Sayın Atılganın söylediği gibi Semahta; Esiri’ye ait kullanılmayan sözler ise aşağıdaki gibidir:

 
Sana kelam söyler davudi diller
Şu senin sedana maildir eller
Göğsüne takayım alışkın teller
Sarı turnam sinen paralandı mı?

 
Baş perdeden çalınıyor bağlama
Esip firgatınan sinem dağlama

Bulam ustasını canan ağlama

Sarı turnam sinen paralandı mı?

Niçin yas tutarsın giydin kareler

Ahiret derdine nedir çareler

Esiri der nedir nerde pareler

Sarı turnam sinen paralandı mı?

             Bu sözler de de apaçık görüldüğü gibi anlatılan  sarı turna Bağlamadır.

Saygılarımla 
San.Öğr. Gör .İrfan Kurt
Kasım- 2011-İstanbul
 

* İ.T.Ü. T.M. Devlet Konservatuarı San.Öğr.Gör.

KAYNAKÇA
1. TRT Müzik dairesi yayınları THM repertuarı
2. Dr.Halil ATILGAN :- ALLI TURNAM Folklor Edebiyat Dergisi S. 23, s. 215, 2000 / 3, Ankara
3. Doç.Dr Gıyasettin AYTAŞ :Türküler de turna, Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi, Kış 2004


Not: Bu bildiri Malatya Türk halk müziği sempozyumunda sunulmuştur . (11-13 Kasım 2011 Malatya)